صحنه‌ای مهیج از سیرک را تصور کنید. طناب قرقره‌ای بلندی در مرکز صحنه کشیده شده است و کودکی کم سن و سال با قدم‌های محتاطانه‌ای به جلو حرکت می‌کند. چشمانش از ترکیبی از هیجان و ترس پر شده است. در نزدیکی او، یک اجرا کنندهٔ با تجربه آماده است تا در صورت لغزش، او را بگیرد. این طناب قرقره‌ای، از جهات بسیاری، نشان‌دهندهٔ تعادل ظریف قدرت در یک رابطهٔ سالم والد و فرزند است. والد، به عنوان راهنمای با تجربه، در عین حال که استقلال فرزند را پرورش می‌دهد، حمایت و راهنمایی‌های لازم را نیز به او ارائه می‌دهد. اما چه اتفاقی می‌افتد که نقش‌ها معکوس می‌شود و کودک والدی اتفاق می‌افتد؟ چرا کودک به ستون عاطفی، آرامش دهنده و حمایت کننده از والد یا والدین تبدیل می‌شود؟کودک والدی پدیده‌ای با پیامدهای گسترده است.
در این مقاله از کلینیک روانشناسی سفیران آگاهی، به بررسی فرزند والدی، کاوش در علل آن، تأثیرش بر کودکان و گام‌هایی به سوی پرورش یک رابطهٔ سالم و متعادل والد و فرزند پرداخته‌ایم.
تعریف کودک والدی
کودک والدی فراتر از صرفاً محول کردن کارهای خانه یا انتظار کمک از فرزندان در خانه است. این مفهوم به دنیای عاطفی و پویایی خانواده نفوذ می‌کند. در یک رابطهٔ سالم والد و فرزند، والد ستون عاطفی است و حمایت، راهنمایی و حس امنیت را ارائه می‌دهد. با این حال، در روابط والدپرورانه، این پویایی تغییر می‌کند. کودک به مراقب عاطفی تبدیل می‌شود؛ کسی که مسئول مدیریت اضطراب‌ها، ترس‌ها و حتی شادی‌های والدین است.
این بارِ عاطفی می‌تواند به روش‌های مختلفی بروز پیدا کند. از جمله اینکه کودک به عنوان رازدار مشکلات بزرگسالانه عمل کند، نیازهای خود را برای اولویت دادن به رفاه والدین سرکوب کند یا حتی نقش والدینی در قبال خواهر و برادرهای کوچکتر بر عهده گیرد. تمایز قائل شدن بین مسئولیت متناسب با سن و بار عاطفی ناشی از والدپروری، بسیار مهم است. به همین دلیل، بسیاری از والدین برای اینکه بتوانند بین نقش خود و فرزندشان تمایز قائل شوند و مسیر درست تربیتی را طی کنند از مشاوره خانواده کمک می‌گیرند.
دلایل فرزند والدی
عوامل مختلفی می‌توانند با برهم زدن جریان طبیعی رابطهٔ والد و فرزند، بذر کودک والدی را بکارند. یکی از دلایل کلیدی، نیازهای برآورده نشده‌ٔ والدین است. زمانی که والدین با مشکلات سلامت روان، سوء مصرف مواد یا بیماری‌های مزمن دست و پنجه نرم می‌کنند، ممکن است از لحاظ عاطفی در دسترس نباشند یا نتوانند وظایف والدینی خود را به درستی انجام دهند. این امر، نوعی خلأ ایجاد می‌کند که کودک، در آرزوی حس عادی بودن یا ثبات، ممکن است با بر عهده گرفتن نقش حمایتی، سعی در پر کردن آن داشته باشد.
علاوه بر این، پویایی‌های نامناسب خانوادگی که با درگیری والدین، طلاق یا از دست دادن عزیزان مشخص می‌شود، می‌تواند کودکان را در موقعیتی قرار دهد که آرامش عاطفی را برای والدین فراهم و یا حتی میان آن‌ها وساطت کنند. فشارهای اجتماعی نیز می‌توانند در ایجاد فرزند والدی نقش داشته باشند. تصور بزک شدهٔ «کودک بالغ» می‌تواند برخی از والدین را به طور ناخودآگاه به سمت تربیت کردن فرزندان خود با دغدغه‌های بزرگسالانه سوق دهد و مرزهای وابستگی عاطفی مناسب را کمرنگ کند.
پیامدهای وارونگی نقش کودک و والد
پیامدهای کودک والدی می‌تواند گسترده باشد و تأثیری عمیق بر رشد کودک بگذارد. تحمل بار عاطفی یک والد می‌تواند حس طبیعی شگفتی و کاوشگری دوران کودکی را در کودک سرکوب کند. ممکن است کودک تحت فشار قرار گیرد که نیازهای والدین را بر نیازهای خود مقدم بدارد و از سلامت عاطفی و رشد شخصی خود غافل شود. این مسئله به روش‌های مختلفی بروز پیدا می‌کند؛ از مشکل در شکل‌گیری دلبستگی‌های سالم با همسالان تا مبارزه با ابراز احساسات خود.
علاوه بر این‌ها، فشار مداوم مدیریت اضطراب‌های والدین، منجر به احساس اضطراب، افسردگی یا حتی عزت نفس پایین در کودک می‌شود. پیوند والد و فرزند که باید بر اساس اعتماد و ارتباط باز بنا شود، می‌تواند تحت فشار قرار گیرد زیرا کودک احساس شنیده نشدن و عدم حمایت می‌کند. والدین با کمک مشاوره کودک و نوجوان می‌توانند بین نقش‌های خود و فرزندشان تمایز ایجاد کنند و فشارهای عاطفی بیش از حد توان کودک را از روی دوش او بردارند.
راهکارهای پرورش فرزند سالم
پرورش و پویایی سالم بین والد و فرزند شامل ایجاد محیطی پرورش دهنده است که از رشد عاطفی، اجتماعی و ذهنی کودک حمایت می‌کند. در اینجا به برخی از جنبه‌های کلیدی که باید در نظر گرفته شوند تا کودک والدی اتفاق نیفتد، اشاره می‌کنیم:
ارتباط شفاف
- گفتگوهای باز و صادقانه: کودکان را تشویق کنید تا افکار و احساسات خود را به طور آزادانه بیان کنند. با دقت و بدون قضاوت به حرف‌هایشان گوش دهید و فضایی برای گفتگوی باز فراهم کنید.
- ارتباط متناسب با سن: سبک ارتباطی خود را با مرحله رشد کودک هماهنگ کنید. برای کودکان از زبان واضح و مختصر استفاده کنید و به تدریج با بالغ شدن آن‌ها، پیچیدگی را افزایش دهید.
تقویت مثبت
- جشن گرفتن موفقیت‌ها: تلاش‌های فرزندتان را چه بزرگ باشند و چه کوچک، تأیید و تحسین کنید. این کار اعتماد به نفس او را تقویت می‌کند و انگیزه‌ٔ او را برای ادامهٔ یادگیری و رشد، بالا می‌برد.
- تمرکز بر تلاش، نه فقط نتیجه: زحمات و تلاش‌هایی که فرزندتان انجام می‌دهد را تشویق کنید، نه فقط نتیجه نهایی را. این کار ذهنیت پیشرفت را در او پرورش می‌دهد و ارزش پشتکار را به او می‌آموزد.
تعیین مرزها با عشق
- انتظارات روشن: قوانین و انتظارات رفتاری ثابت و مشخصی را تعیین کنید. اطمینان حاصل کنید که این قوانین متناسب با سن آن‌ها باشد و دلیل آن‌ها را برای کودک توضیح دهید.
- اجرای عواقب به صورت منصفانه و ثابت: در صورت زیر پا گذاشتن قوانین، عواقب را اعمال کنید. منصفانه و ثابت قدم باشید تا از سردرگمی و کینه‌توزی جلوگیری کنید.
دسترس‌پذیری عاطفی
- حضور داشته باشید: برای سپری کردن زمان به صورت اختصاصی با فرزندتان وقت بگذارید. حواس‌پرتی‌ها را کنار بگذارید و به طور فعال در فعالیت‌هایی که او از آن‌ها لذت می‌برد، شرکت کنید.
- احساسات آن‌ها را تأیید کنید: احساسات مثبت و منفی فرزندتان را، تأیید و به رسمیت بشناسید. به آن‌ها کمک کنید تا احساسات خود را به روش‌های سالم، شناسایی و ابراز کنند.
احترام و همدلی
- با فرزندتان با احترام رفتار کنید: به نظرات و دغدغه‌هایشان گوش دهید، حتی اگر با آن‌ها موافق نیستید. این کار حس اعتماد و احترام متقابل را پرورش می‌دهد.
- مسائل را از دید آن‌ها ببینید: سعی کنید دنیا را از چشمان فرزندتان ببینید. این به شما کمک می‌کند تا با احساسات او همدردی کنید و به شیوه‌ای حمایتی پاسخ دهید.
با گنجاندن این عناصر، والدین می‌توانند محیطی سالم و حمایتی ایجاد کنند که در آن، کودکان احساس دوست داشته شدن، امنیت و توانمندی برای رسیدن به حداکثر پتانسیل خود را داشته باشند.
در مواقع حساس، برای اینکه بدانید چه رفتاری را در لحظه انجام دهید که درست باشد کمک گرفتن از یک مشاوره آنلاین روانشناسی می‌تواند راهکاری سریع باشد .
سوالات متداول
چرا کودک والدی اتفاق می‌افتد؟
وقتی که یک یا هر دو والد نقش خود را به خوبی ایفا نکنند و بعضی از این نقش‌ها را روی دوش فرزند بگذارند، وارونگی نقش کودک و والد پدیدار می‌شود.
از کجا بفهمم که نقش‌هایم را به عنوان یک والد درست انجام می‌دهم؟
با مطالعه و بررسی منابع روانشناسی تربیت کودک می‌توانید با برخی از نقش‌های والدین آشنا شوید. بهترین راهکار این است که به سراغ رزرو وقت مشاوره تربیت فرزند بروید و از یک روانشناس در این مسیر پر پیچ و خم کمک بگیرید.
بین من و فرزندم وارونگی نقش ایجاد شده است. آیا می‌توانم از این به بعد برای تربیت او، راه درست را بروم یا دیر شده است؟
به قول معروف، جلوی ضرر را از هر کجا بگیرید، منفعت است. اگر کودک والدی بین شما و فرزندتان اتفاق افتاده است، همین الان به دنبال یک مشاور خانواده، روانشناس کودک و نوجوان یا مشاور فرزندپروری خوب بگردید و ادامهٔ مسیر تربیت فرزندتان را با کمک او طی کنید تا مشکلاتی که ایجاد شده است، رفع شوند.
