تصور کنید فردی را میبینید که همیشه از مشکلات خود گله میکند و دیگران را مقصر همه چیز میداند. او معتقد است که جهان جای ناعادلانهای است و او قربانی بیگناه این ناعدالتی است. این فرد، اغلب با جملاتی مانند: «من خیلی بدشانسم»، احساس خود را بروز میدهد. چنین افرادی به احتمال زیاد به اختلال ذهنیت قربانی مبتلا باشند. در این مقاله، به بررسی این اختلال شخصیتی، علل بروز آن و راههای مقابله با آن خواهیم پرداخت.
تعریف اختلال ذهنیت قربانی بودن
اختلال ذهنیت قربانی بودن، یک الگوی رفتاری است که در آن فرد تمایل دارد خود را در نقش قربانی شرایط و رویدادها ببیند. این افراد اغلب احساس میکنند که دنیا علیه آنهاست و دیگران عمداً به آنها آسیب میرسانند. این دیدگاه، بر جنبههای مختلف زندگی فرد، از جمله روابط شخصی، حرفهای و حتی سلامت روان او تأثیر منفی میگذارد.
نشانههای اصلی اختلال ذهنیت قربانی بودن
اختلال شخصیت قربانی بودن، الگویی رفتاری است که در آن فرد به بازی نقش قربانی میپردازد. برخی از مهمترین نشانههای کلیدی این اختلال عبارتند از:
- احساس دائمی قربانی شدن: این افراد معتقدند که همیشه بدشانس هستند و دیگران عمداً به آنها ظلم میکنند. حتی در کوچکترین اتفاقات منفی، خود را قربانی میبینند.
- سرزنش دیگران: به جای پذیرفتن مسئولیت اشتباهات خود، دیگران را مقصر میدانند.
- عدم مسئولیتپذیری: تمایلی به پذیرفتن مسئولیت اعمال خود ندارند و معتقدند که همه چیز تقصیر دیگران است.
- احساس حقطلبی: انتظار دارند که دیگران همیشه به آنها توجه کنند و نیازهایشان را برآورده سازند.
- مشکل در ایجاد روابط سالم: به دلیل دیدگاه منفی به دیگران، ایجاد روابط صمیمانه و پایدار برایشان دشوار است. اغلب دیگران را یک تهدید برای خود و یا رقیب خود میدانند.
- کمبود اعتماد به نفس: به دلیل احساس دائمی قربانی شدن، اعتماد به نفس پایینی دارند و به تواناییهای خود شک دارند.
- احساس حقارت: این افراد با وجود اینکه دیگران را سرزنش میکنند، در درون خودشان احساس حقارت میکنند و معتقدند که لیاقت خوبی را ندارند.
- مظلومنمایی: اغلب از طریق مظلومنمایی سعی میکنند توجه و همدلی دیگران را جلب کنند.
- دفاعجویی بیش از حد: حتی اگر اشتباه کرده باشند، به شدت از خود دفاع میکنند و حاضر نیستند اشتباه خود را بپذیرند.
- مشکل در حل مشکلات: به جای تلاش برای حل مشکلات، بیشتر به دنبال مقصر میگردند و از مسئولیت میگریزند.
- احساس ناامیدی و یأس: به دلیل دیدگاه منفی به زندگی، اغلب احساس ناامیدی و یأس میکنند.
دلایل بروز اختلال شخصیت قربانی بودن
اختلال ذهنیت قربانی بودن، یک الگوی رفتاری پیچیده است که دلایل متعددی در بروز آن نقش دارند. این دلایل اغلب به تجربیات دوران کودکی، عوامل روانشناختی و حتی عوامل فرهنگی مرتبط هستند. عوامل اصلی موثر بر بروز این اختلال عبارتند از:
۱- تجربیات دوران کودکی
تجربیات دردناک مانند سوءاستفاده جنسی، جسمی یا عاطفی در کودکی میتواند منجر به ایجاد احساس ناامنی و بیارزشی در فرد شود. این افراد ممکن است باور کنند که شایسته دریافت آسیب هستند و در نتیجه، همیشه خود را قربانی میبینند.
عدم دریافت توجه کافی از والدین یا مراقبان اصلی در دوران کودکی تیز، میتواند باعث شود که فرد احساس کند نیازهایش برآورده نمیشود و در نتیجه، به دنبال جلب توجه از طریق مظلومنمایی باشد.
۲- تربیت غلط
والدینی که بیش از حد از فرزندان خود محافظت میکنند، ممکن است باعث شوند که کودک توانایی مقابله با مشکلات را نیاموزد و همیشه به دیگران وابسته باشد. همچنین، والدینی که بسیار سختگیر هستند و از فرزندان خود انتظار بالایی دارند، ممکن است باعث ایجاد احساس ناکامی و بیارزشی در کودک شوند.
۳- عوامل روانشناختی
افرادی که اعتماد به نفس پایینی دارند، ممکن است برای توجیه شکستهای خود، دیگران را مقصر بدانند. ترس از شکست هم میتواند باعث شود که فرد از پذیرفتن مسئولیت خودداری کند و خود را قربانی شرایط بداند.
۴- عوامل فرهنگی
برخی فرهنگها ممکن است بر این باور باشند که افراد باید همیشه قربانی باشند و این باور میتواند در افراد ریشه بدواند.
۵- عوامل بیولوژیکی
تحقیقات نشان میدهند که ممکن است عوامل بیولوژیکی مانند اختلالات در عملکرد انتقالدهندههای عصبی نیز در بروز این اختلال نقش داشته باشند.
مکانیسمهای دفاعی افراد مبتلا
افرادی که به اختلال ذهنیت قربانی مبتلا هستند، معمولاً از مکانیسمهای دفاعی خاصی برای حفظ این الگوی رفتاری استفاده میکنند:
- انکار مسئولیت: این افراد مسئولیت اعمال و احساسات خود را نمیپذیرند و همه چیز را به گردن دیگران میاندازند.
- ایجاد همدلی کاذب: آنها تلاش میکنند تا با مظلومنمایی، همدلی و ترحم دیگران را جلب کنند.
- ایجاد دوگانگی: آنها اغلب دیگران را به دو دسته خوب و بد تقسیم میکنند و خود را همیشه در گروه قربانیان قرار میدهند.
- بزرگنمایی مشکلات: آنها مشکلات خود را بزرگتر از آنچه هستند نشان میدهند و از کوچکترین اتفاقات، درام میسازند.
میتواند اختلالات در عملکرد برخی از انتقالدهندههای عصبی نیز در بروز این اختلال نقش داشته باشند.
عواقب اختلال شخصیت قربانی بودن
این اختلال میتواند تأثیرات مخربی بر زندگی فرد داشته باشد، از جمله:
- روابط ناسالم: این افراد اغلب روابطی سمی و ناسالم را تجربه میکنند.
- انزوای اجتماعی: به دلیل احساس طردشدگی و عدم اعتماد به دیگران، ممکن است از اجتماع منزوی شوند.
- مشکلات روانی: این اختلال میتواند منجر به افسردگی، اضطراب و سایر مشکلات روانی شود.
- موفقیتهای محدود: به دلیل تمرکز بر مشکلات و سرزنش دیگران، نمیتوانند به پتانسیلهای خود دست پیدا کنند.
درمان اختلال شخصیت قربانی بودن
درمان این اختلال معمولاً ترکیبی از روان درمانی و در برخی موارد، دارو درمانی است. هدف از درمان، کمک به فرد برای تغییر الگوهای فکری و رفتاری و توسعه مهارتهای مقابله با مشکلات است. اختلال ذهنیت قربانی بودن، اگرچه پیچیده است، اما با درمانهای روانشناختی قابل مدیریت و بهبود است.
یکی از روشهای مؤثر در درمان این اختلال، طرحواره درمانی است. طرحواره درمانی، روشی درمانی است که بر شناسایی و تغییر الگوهای فکری و رفتاری منفی و ناکارآمدی که از کودکی در فرد شکل گرفته است، تمرکز دارد.
این الگوهای فکری، که به آنها طرحواره گفته میشود، میتوانند منجر به بروز اختلالات شخصیتی مختلف از جمله اختلال ذهنیت قربانی شوند. در درمان این اختلال به روش طرحواره درمانی، فرد مراحل زیر را سپری میکند:
شناسایی طرحوارههای مرکزی:
درمانگر به فرد کمک میکند تا طرحوارههای مرکزی خود را که منجر به احساس قربانی شدن میشوند، شناسایی کند. این طرحوارهها ممکن است شامل باورهایی مانند: «من بیارزش هستم»، «دنیا جای ناامنی است» یا «من همیشه باید به دیگران کمک کنم» باشد.
به چالش کشیدن طرحوارهها:
درمانگر با استفاده از تکنیکهای مختلف مانند بحث منطقی، تجسم و تمرینهای رفتاری، به فرد کمک میکند تا صحت این طرحوارهها را به چالش بکشد و باورهای واقعبینانهتری جایگزین آنها کند.
تغییر الگوهای رفتاری:
درمانگر به فرد کمک میکند تا الگوهای رفتاری ناکارآمد خود را که بر اساس طرحوارههای منفی شکل گرفتهاند، تغییر دهد. برای مثال، فردی که همیشه منتظر است دیگران به او کمک کنند، میتواند یاد بگیرد که چگونه به تنهایی مشکلات خود را حل کند.
توسعه مهارتهای اجتماعی:
درمانگر به فرد کمک میکند تا مهارتهای اجتماعی خود را بهبود بخشد و روابط سالمتری با دیگران برقرار کند.
کاهش هیجانات منفی:
درمانگر به فرد آموزش میدهد که چگونه هیجانات منفی مانند خشم، غم و اضطراب را که در نتیجه طرحوارههای منفی ایجاد میشوند، مدیریت کند.
مراجعه به مرکز طرحواره درمانی
درمان طرحوارهای به صورت جلسات مشاوره فردی انجام میشود و فرد میتواند انتخاب کند که در جلسه مشاوره آنلاین روانشناسی شرکت کند و یا مشاوره حضوری دریافت کند. البته، شرایط برای ایرانیهایی که خارج از کشور هستند کمی متفاوت است.
آنها اغلب دوست دارند با یک روانشناس هموطن صحبت کنند که هم با فرهنگ جامعه ایرانی آشنا باشد و هم بتواند آنها را بهتر درک کرده و همدلی کند. اما پیدا کردن چنین فردی در خارج از ایران، کاری دشوار است.
کلینیک روانشناسی سفیران آگاهی این شرایط را برای ایرانیان خارج از کشور فراهم کرده است تا از طریق سایت این کلینیک، از روانشناسان ایرانی، مشاوره آنلاین روانشناسی دریافت کنند.
پس اگر به دنبال درمان اختلال ذهنیت قربانی و هر مشکل دیگری هستید، همین حالا به سفیران آگاهی مراجعه کنید.
سوالات متداول
۱- چه تفاوتی بین ذهنیت قربانی و افسردگی وجود دارد؟
افسردگی یک اختلال روانی است که با علائمی مانند غمگینی شدید، از دست دادن علاقه به فعالیتها، تغییرات در اشتها و خواب همراه است. در حالی که ذهنیت قربانی یک الگوی فکری است که میتواند به افسردگی منجر شود، اما لزوماً به معنای داشتن افسردگی نیست.
۲- چگونه میتوان به فردی که ذهنیت قربانی دارد کمک کرد؟
تغییر این ذهنیت زمانبر است و نیاز به صبر و حوصله دارد. از ترحم بیش از حد خودداری کنید. به او کمک کنید تا مسئولیت اعمال خود را بپذیرد. او را به دیدن جنبههای مثبت زندگی تشویق کنید. در صورت نیاز، او را به یک روانشناس یا روانپزشک معرفی کنید.
۳- والدین در شکلگیری ذهنیت قربانی در فرزندان خود، چه نقشی ایفا میکنند؟
سبکهای تربیتی غلط مانند: محافظهکاری بیش از حد، عدم آموزش مسئولیتپذیری، تشویق نکردن به استقلال و مقایسه مداوم کودک با دیگران میتواند به ایجاد ذهنیت قربانی در کودک کمک کند. همچنین، والدینی که خود دارای ذهنیت قربانی هستند، ممکن است ناخودآگاه این الگو را به فرزندان انتقال دهند.