آیا تاکنون نگران این شده‌اید که شاید شما به خوبی دیگران نباشید؟ چند بار در زندگی خود به این فکر کرده‌اید که پر از عیب و ایراد هستید و اگر کسی متوجه ایرادهای‌تان شود، طرد می‌شوید؟ چقدر نگران دیده شدن عیب‌های خود هستید و در خود چند عیب و ایراد پیدا کرده‌اید؟ از چه چیزهایی خجالت می‌کشید؟ آیا حس اینکه در ظاهر یا رفتار خود ایرادی دارید، مانع حضور شما در جمع می‌شود؟ اگر این حس‌ها و احساسات دیگری از این دست برای شما آشنا است، ممکن است درگیر طرحواره نقص و شرم باشید.
طرحواره‌های ناسازگار که ریشهٔ شکل‌گیری‌شان به دوران کودکی ما بر می‌گردد، اگر به درستی شناسایی و درمان نشوند، می‌توانند اثرات جبران‌ناپذیری در تحصیل، کار، ارتباطات و به طور کلی زندگی ما بگذارند. طرحوارهٔ نقص و شرم یکی از آن طرحواره‌هایی است که می‌تواند زندگی اجتماعی و ارتباطات انسان را به ورطهٔ نابودی بکشاند. به همین دلیل است که ما تصمیم گرفتیم در این مطلب به آن بپردازیم. برای آشنایی بیشتر با این طرحواره و راه‌های رهایی از آن، این مطلب را تا انتها بخوانید.
طرحواره نقص و شرم چیست؟
طرحواره نقص و شرم یکی از ۱۸ طرحوارهٔ ناسازگار اولیه است که توسط دکتر جفری ای.یانگ به دنیای روانشناسی معرفی شد. افرادی که از وجود این طرحواره رنج می‌برند، اغلب احساس می‌کنند مشکلی در خود دارند. این مشکل که در طرحواره درمانی به آن نقص یا عیب می‌گوییم، می‌تواند هر چیزی باشد. ظاهر، شخصیت، هوش، اخلاق، مسائل مالی و موارد بسیاری دیگر هستند که فرد می‌تواند در آن‌ها احساس ضعف و نقصان داشته باشد.
مهم‌ترین چیزی که در این طرحواره روی افراد اثر منفی می‌گذارد، این است که احساس می‌کنند اگر دیگران از نقص آن‌ها با خبر شوند، آن‌ها را طرد می‌کنند. البته لازم است تأکید کنیم که این موارد بیشتر در ذهن خودِ فرد می‌گذرد و در بدترین حالت، نتیجهٔ یک یا دو تجربهٔ ساده است که ذهن او دارد به همهٔ موارد و همهٔ امور زندگی تعمیم می‌دهد.
چه چیزی باعث ایجاد طرحواره نقص و شرم می شود؟
همان‌طور که پیش‌تر اشاره کردیم، طرحواره‌های ناسازگار اولیه در دوران کودکی، زمانی که والدین با نیازهای کودک خود هماهنگ نیستند، ایجاد می‌شود. در بررسی دلایل ایجاد طرحواره نقص و شرم می‌توان گفت که احتمالاً والدین کودک از طریق گفتار یا اعمال خود، آشکارا از کودک انتقاد می‌کرده‌اند. روانشناسان می‌گویند که چنین رفتاری از والدین می‌تواند نتیجهٔ تجربهٔ پرورش یافتن در محیطی منتقدانه باشد. به همین دلیل است که آن‌ها رفتار مشابه با والدین خودرا انجام می‌دهند، زیرا منابع درونی برای تغییر رفتار خود و ارضای نیازهای فرزندشان را در اختیار ندارند.
یکی دیگر از دلایل شکل‌گیری طرحواره نقص و شرم این است که والدین یا مراقبان اولیهٔ کودک، نیازهای فرزند خود را به اشتباه تفسیر می‌کنند و پاسخ مناسبی برای آن نیاز ارسال نمی‌کنند. به عنوان مثال: گاهی والدین فکر می‌کنند با فراهم کردن یک زندگی مرفه می‌توانند نیازهای فرزند خود دربارهٔ دوست داشته شدن را رفع کنند. در حالی که فرزند آن‌ها نیاز دارد در کلام دوست داشته شدن را بشنود و والدینش برای او وقت بیشتری بگذارند.
طرحواره نقص و شرم چه نشانه‌هایی دارد؟
نشانه‌های طرحواره نقص و شرم می‌تواند گسترده باشد و بر هر بخش از زندگی فرد تأثیر بگذارد. نشانه‌های این طرحواره در دوران کودکی و بزرگسالی به شرح زیر است:
نشانه‌های طرحواره نقص و شرم در دوران کودکی
کودکان دارای طرحواره نقص و شرم نگران هستند که دیگران آن‌ها را به دلیل داشتنِ نقص، رد کنند. آن‌ها معتقدند که اگر با چیزی که هستند، تفاوت داشتند، دوست داشتنی‌تر یا قابل قبول‌تر بودند. این باورها ممکن است باعث شود آن‌ها در تعامل با دیگران منفعل شوند.
چنین کودکانی به دنبال تأیید گرفتن از افرادی هستند که اقتدار بیشتری دارند. این کار آن‌ها را در موقعیت آسیب‌پذیری قرار می‌دهد؛ به خصوص اگر شخصیت‌های مرجع، غیر قابل اعتماد باشند.
کودکانی که دارای طرحواره نقص و شرم هستند، گوشه‌گیر و مضطرب بوده و به همین دلیل، دوستان کمی دارند. از طرف دیگر، آن‌ها ممکن است به صورت کلامی یا فیزیکی نسبت به دیگران پرخاشگر عمل کنند. این پرخاشگری، ناشی از نیاز به رهاسازی احساسات منفی انباشته شده در درون‌شان است.
نشانه‌های طرحواره نقص و شرم در بزرگسالان
بزرگسالان دارای طرحواره نقص و شرم نسبت به طرد، انتقاد، سرزنش و مقایسهٔ نابرابر با دیگران، حساس هستند. آن‌ها تمایل دارند به طور غیرمنصفانه از خود انتقاد کنند و بیش از حد در مقایسهٔ خود با دیگران نسبت به خود منفی‌نگر هستند. علاوه بر این، این افراد تمایل دارند که موفقیت‌ها و ویژگی‌های مثبت خود را بی‌ارزش بدانند. با توجه به همهٔ این جنبه‌ها، عزت نفس پایینی دارند و احساس می‌کنند که ارزش عشق و احترام ندارند.
افراد بزرگسال دارای طرحواره نقص و شرم معمولاً احساس خجالت می‌کنند و ترس شدیدی دارند که عیب‌ها و نقص‌هایشان در معرض دید دیگران قرار بگیرد. به همین دلیل از اجتماعات کناره‌گیری کرده و اغلب احساس تنهایی می‌کنند. علاوه بر این، هنگامی که چنین فردی با دیگران تعامل دارد، ممکن است به طور ناخودآگاه به دیگران اجازه دهد تا از او سوءاستفاده کرده یا با او بدرفتاری کنند.
بزرگسالان دارای این طرحواره، استرس زیادی را تحمل می‌کنند و در بزنگاه‌ها، راهبردهای مقابله‌ای ناسالمی دارند. آن‌ها ممکن است از مواد مخدر یا الکل استفاده کنند تا حواس خود را از نگرانی‌هایشان منحرف کنند؛ یا برای تسکین خود، کارهای افراطی مانند: خرید اجباری، قمار، پرخوری و… انجام دهند.
چگونه با طرحواره نقص و شرم خود کنار بیاییم؟
اگر باور دارید که دارای عیب و نقص هستید و این موضوع اثرات زیادی روی زندگی شما گذاشته است، احتمالاً درگیر طرحواره نقص و شرم هستید. یکی از اثرات مهم درمان طرحواره نقص و شرم توسط یک طرحواره درمانگر حاذق، این است که افراد یاد می‌گیرند به جای راه حل‌های مقابله‌ای معمول که اکثر افراد درگیر این طرحواره استفاده می‌کنند، راه حل‌های مقابله‌ای سالم‌تری را جایگزین کنند.
پیش از آشنایی با راه‌های درمان، خوب است بدانید که افراد دارای این طرحواره، اغلب با باورهای منفی خود به کمک یکی از سه روش ناسالم زیر کنار می‌آیند:
اجتناب
به طور معمول، افرادی که طرحواره نقص و شرم دارند از روابط صمیمی اجتناب می‌کنند. از آنجایی که فکر می‌کنند به نوعی معیوب هستند، احساس شرمندگی کرده و نمی‌خواهند دیگران بدانند که آن‌ها واقعاً چگونه هستند. علاوه بر این، آن‌ها تمایل زیادی به رد و انتقاد دارند. به همین دلیل، شخصی با این طرحواره ممکن است از رابطه‌ای به رابطهٔ دیگر بپرد یا در روابط، خرابکاری کند تا کسی آنقدر نزدیک نشود که واقعاً آن‌ها را بشناسد.
جبران بیش از حد
شخصی با طرحواره نقص و شرم ممکن است سعی کند ترس خود را خاموش کرده و تأیید دیگران را از طریق دستاوردها یا موقعیت طلبی به دست آورد. همچنین، این افراد ممکن است متخاصم باشند؛ به این معنی که مدام دیگران را به خاطر اشتباهاتشان سرزنش و نقد کنند، در حالی که در واقع خودشان مقصر هستند.
به‌علاوه، ممکن است افرادی تسلیم به نظر برسند، اما از طریق پرخاشگری منفعلانه، به تعویق انداختن کارها، شکایت کردن و عبوس شدن، عصیان کنند. آن‌ها با این اقدامات به طور ناخواسته دیگران را از خود دور می‌کنند و در نهایت به این باور می‌رسند که معیوب هستند و دیگران پس از فهمیدن، آن‌ها را رد می‌کنند.
تسلیم شدن
برخی از افراد ممکن است با تسلیم شدن، با باورهای ناشی از طرحواره نقص و شرم کنار بیایند. آن‌ها بر این باورند که ذاتاً ناقص هستند و ارزشی ندارند. بنابراین، تسلیم رفتار می‌کنند و سعی می‌کنند دیگران را راضی نگه دارند. چنین فردی در صورت شروع یک رابطه، ممکن است کسی را انتخاب کند که به او احترام نمی‌گذارد، زیرا این فرد خود را شایستهٔ احترام نمی‌داند. به همین دلیل، کسی را به خود جذب می‌کند که احتمال ترک رابطه‌شان در آن فرد بالا است. سپس، وقتی طرف مقابل، او را ترک می‌کند، وی بر این اعتقاد خود راسخ می‌شود که به اندازهٔ کافی خوب نیست و به همین دلیل ترک و طرد شده است.
طرحوارهٔ نقص و شرم چگونه درمان می‌شود؟
طرحواره نقص و شرم یکی از دشوارترین طرحواره‌ها در درمان طرحواره‌ای، شناخته شده است. زیرا می‌تواند بر هر جنبه‌ای از زندگی اثر بگذارد. در عین حال، با توجه به اینکه فرد به این باور رسیده که عیب و نقص دارد، احتمال کمک گرفتنِ خودجوشِ او بسیار کم است. جمع این عوامل، سختی درمان را شدیدتر می‌کند.
طرحواره درمانی بر تجربیات اولیهٔ دوران کودکی و رابطه درمانی متمرکز است تا طرحواره‌های ناسازگار را به چالش بکشد. اگرچه تغییر طرحواره‌های ناسازگار دشوار است، اما با تعهد، ثبات و درمان مناسب، دستیابی به تغییرات مثبت کاملاً امکان‌پذیر است.
با در نظر گرفتن اینکه بسیاری از افراد دارای این طرحواره ممکن است به راحتی نپذیرند که باید درمان شوند، راضی کردن آن‌ها به دریافت یک جلسه مشاوره آنلاین روانشناسی می‌تواند شروع خوبی باشد. در صورتی که فرد با طرحواره درمانگر همکاری کند، طبق میل خودش می‌تواند تصمیم بگیرد که به طرحواره درمانی آنلاین ادامه دهد و یا به سراغ درمان حضوری برود.
طرحواره درمانگرها ابتدا به آن‌ها یاد می‌دهند که چگونه از مقایسهٔ خود با دیگران دست بکشند و شفقت با خود را تمرین کنند. سپس با شفاف‌سازی مسیر درمان، به فرد اطمینان می‌دهند که این مسیر نتایج مطلوبی برای او به ارمغان خواهد آورد.
اگر احساس می‌کنید خودتان و یا یکی از عزیزانتان درگیر این طرحواره هستید، می‌توانید با روانشناسان سفیران آگاهی صحبت کنید. متخصصان این مجموعه به طور اختصاصی مشاوره ایرانیان خارج از کشور را بر عهده دارند و به فارسی‌زبانان سراسر دنیا خدمات مشاوره‌ای ارائه می‌دهند.
سوالات متداول
آیا طرحوارهٔ نقص و شرم مربوط به جنسیت خاصی است؟
خیر. اگرچه خیلی‌ها تصور می‌کنند چون خانم‌ها بیشتر دربارهٔ ظاهر خود دچار شرم می‌شوند، این طرحواره مخصوص آن‌ها است. اما واقعیت این است که این طرحوارهٔ ناسازگار همان‌قدر که در بانوان می‌تواند فعال باشد در آقایان نیز می‌تواند شکل بگیرد.
فرزند من در مدرسه هیچ دوستی ندارد. آیا ممکن است دچار این طرحواره باشد؟
نداشتن دوست در دوران مدرسه برای کودکان و نوجوانان می‌تواند دلایل بسیار زیادی داشته باشد که یکی از آن‌ها طرحوارهٔ ناسازگار نقص و شرم است. حتماً برای رفع مشکل فرزند خود با یک مشاور یا طرحواره درمانگر صحبت کنید.
