طرحواره جبران افراطی یکی از طرحواره‌های شناختی-رفتاری است که افراد برای مقابله با احساسات منفی مانند شرم، خشم، ناامنی و یا احساس بی‌ارزشی، از آن استفاده می‌کنند. این افراد به جای اینکه به طور مستقیم با این احساسات روبرو شوند، به شیوه‌ای افراطی و اغراق‌آمیز عمل می‌کنند تا این احساسات را پنهان کرده یا بر آن‌ها غلبه کنند.
از آنجایی که این طرحواره ارتباط زیادی با کمال‌گرایی دارد، ما در کلینیک روانشناسی سفیران آگاهی تصمیم گرفتیم این مقاله را به آن اختصاص دهیم و درباره دلایل شکل‌گیری، ویژگی‌ها، عواقب و درمان این طرحواره صحبت کنیم. پس تا انتهای این مقاله با ما همراه باشید.
افراد دارای طرحواره جبران افراطی چه ویژگی‌هایی دارند؟
افراد مبتلا به طرحواره جبران افراطی برای جبران احساسات منفی مانند ناامنی، شرم و بی‌ارزشی، به شیوه‌ای افراطی عمل می‌کنند. این افراد اغلب به دنبال برتری و کمال‌گرایی هستند و برای رسیدن به این اهداف، از تلاش‌های فراوانی استفاده می‌کنند.
ویژگی‌های بارز افرادی که در تله جبران افراطی گرفتار شده‌اند شامل رقابت‌جویی شدید، احساس حق‌طلبی، کنترل‌گری افراطی، خودبزرگ‌بینی و کمال‌گرایی است. آن‌ها ممکن است در روابط بین‌فردی با مشکل مواجه شوند، زیرا به دلیل نیاز به برتری و کنترل، به دیگران فشار می‌آورند و روابط را تیره می‌کنند. همچنین، این افراد ممکن است از استرس و اضطراب بالایی رنج ببرند، زیرا همیشه در تلاش هستند تا به استانداردهای بالای خود برسند.
دلایل شکل‌گیری طرحواره جبران افراطی چیست؟
طرحواره جبران افراطی مانند بسیاری از طرحواره‌های شناختی-رفتاری، ریشه در تجربیات اولیه کودکی دارد. این طرحواره، معمولاً به عنوان یک مکانیزم دفاعی در برابر احساسات منفی مانند شرم، ناامنی و بی‌ارزشی شکل می‌گیرد. علل اصلی شکل‌گیری این طرحواره عبارتند از:
- محیط خانوادگی: تربیت سخت‌گیرانه، انتظارات بسیار بالا از کودک، مقایسه مداوم با دیگران و عدم دریافت تأیید و تشویق کافی از والدین می‌تواند به شکل‌گیری این طرحواره منجر شود.
- تجربیات منفی در کودکی: رویدادهای آسیب‌زای دوران کودکی مانند طرد شدن، سوءاستفاده یا تبعیض نیز باعث ایجاد این طرحواره می‌شوند.
- مدل‌سازی رفتاری: مشاهده رفتارهای مشابه در والدین یا اطرافیان نیز به تقویت این طرحواره کمک می‌کند.
به طور خلاصه، کودکان برای مقابله با احساسات منفی و کمبودهای احساسی‌ای که در کودکی تجربه می‌کنند، ممکن است به این نتیجه برسند که تنها راه برای احساس ارزشمندی، برتری یافتن بر دیگران و دستیابی به کمال است. این باورها و الگوهای رفتاری در طول زمان تثبیت شده و به صورت یک طرحواره شناختی در می‌آید.
برای درک بهتر این موضوع، می‌توان گفت که طرحواره جبران افراطی مانند یک زره است که فرد برای محافظت از خود در برابر احساسات دردناک از آن استفاده می‌کند. با این حال، این زره در دراز مدت می‌تواند به خود فرد آسیب برساند.
طرحواره جبران افراطی چه عواقبی دارد؟
طرحواره جبران افراطی اگرچه در ابتدا به عنوان یک مکانیزم دفاعی برای مقابله با احساسات منفی به نظر می‌رسد، اما در بلندمدت عواقب جدی برای فرد دارد. این طرحواره، به جای حل ریشه‌های مشکل، فرد را در یک چرخه معیوب گرفتار می‌کند.
یکی از مهم‌ترین عواقب طرحواره جبران افراطی، ایجاد روابط بین فردی ناسالم است. فردی که دائماً در تلاش برای برتری و کمال‌گرایی است، اغلب به دیگران به عنوان رقیب نگاه می‌کند و روابط خود را بر اساس این رقابت بنا می‌کند. این امر منجر به ایجاد فاصله بین او و دیگران شده و روابط صمیمانه و عمیق را دشوار می‌سازد. علاوه بر این، تلاش برای کنترل همه چیز و کمال‌گرایی افراطی، می‌تواند باعث شود که فرد به عنوان شخصی سختگیر و انتقادگر شناخته شود و در نتیجه، دوستان و اطرافیان خود را از دست بدهد.
علاوه بر مشکلات روابط بین فردی، طرحواره جبران افراطی می‌تواند منجر به مشکلات روانی مانند اضطراب، افسردگی و احساس پوچی شود. تلاش مداوم برای رسیدن به کمال و برتری، فرد را تحت فشار روانی شدیدی قرار می‌دهد و ممکن است منجر به بروز علائم جسمی مانند سردرد، بی‌خوابی و مشکلات گوارشی شود. همچنین، این افراد اغلب احساس می‌کنند که هرگز به اندازه کافی خوب نیستند و این احساس به مرور زمان منجر به کاهش عزت نفس و احساس ناامیدی می‌شود.
طرحواره جبران افراطی چگونه درمان می‌شود؟
طرحواره جبران افراطی اگرچه ریشه در گذشته دارد، اما با درمان‌های مناسب قابل تغییر است. هدف از درمان، کمک به فرد برای شناسایی و تغییر باورهای نادرست و الگوهای رفتاری ناشی از این طرحواره است. روش‌های درمانی رایج برای طرحواره جبران افراطی عبارتند از:
درمان شناختی-رفتاری (CBT)
این روش درمانی بر شناسایی و تغییر افکار و باورهای نادرست تمرکز دارد. درمانگر به فرد کمک می‌کند تا باورهای غیرمنطقی مرتبط با کمال‌گرایی و برتری‌جویی را شناسایی کرده و آن‌ها را با باورهای واقع‌بینانه‌تر جایگزین کند. همچنین، تکنیک‌های رفتاری مانند تمرین‌های آرام‌سازی و مدیریت خشم به فرد کمک می‌کنند تا با احساسات منفی خود به شیوه‌ای سالم‌تر برخورد کند.
طرحواره درمانی
این روش درمان به طور خاص برای درمان انواع طرحواره‌ها طراحی شده است. درمانگر در طرحواره درمانی به فرد کمک می‌کند تا به ریشه‌های طرحواره جبران افراطی پی ببرد. پس از انجام تست طرحواره جبران افراطی باورهای نادرست و الگوهای رفتاری ناشی از این طرحواره شناسایی می‌شوند و سپس، فرد می‌تواند به تدریج آن‌ها را تغییر دهد.
درمانگر از تکنیک‌های مختلفی مانند نقش‌آفرینی، تصور هدایت‌شده و تکالیف بین جلسه‌ای استفاده می‌کند تا به فرد کمک کند که باورهای واقع‌بینانه‌تری به دست بیاورد. همچنین، مهارت‌های اجتماعی و هیجانی فرد تقویت شده و به او کمک می‌شود تا روابط بین فردی سالم‌تری برقرار کند. به مرور زمان، فرد یاد می‌گیرد که به جای تکیه بر کمال‌گرایی و برتری‌جویی، به خود و توانایی‌هایش اعتماد کند و احساس رضایت بیشتری از زندگی داشته باشد.
درمان مبتنی بر ذهن‌آگاهی
این روش درمانی به فرد کمک می‌کند تا در لحظه حال حضور داشته باشد و بدون قضاوت به افکار و احساسات خود توجه کند. تمرین‌های ذهن‌آگاهی در این نوع درمان به فرد کمک می‌کنند تا از چرخه افکار منفی و نگرانی‌ها رها شود.
مراحل کلی درمان طرحواره جبران افراطی
مهم است به خاطر داشته باشید که درمان طرحواره جبران افراطی یک فرآیند تدریجی است و نیاز به صبر و تلاش دارد. توصیه ما در کلینیک روانشناسی سفیران آگاهی این است که طرحواره‌ها به شیوه طرحواره درمانی درمان شوند. برای این کار ابتدا فرد باید پرسشنامه جبران افراطی یانگ را پاسخ دهد و سپس وارد مراحل اصلی درمان با مشاوره آنلاین روانشناسی شود.
به طور کلی، شما می‌توانید با کمک یک درمانگر باتجربه، به تدریج تغییرات مثبتی را در زندگی خود ایجاد کند و به روابط سالم‌تر و رضایت‌بخش‌تری دست یابد. در انتها می‌توانید با مراحل اصلی درمان طرحواره‌ها آشنا شوید تا بدانید قرار است چه مسیری را طی کنید:
- ۱- شناسایی طرحواره: در ابتدا، درمانگر به فرد کمک می‌کند تا طرحواره جبران افراطی را شناسایی کرده و به تأثیر آن بر زندگی خود پی ببرد.
- ۲- به چالش کشیدن باورهای نادرست: باورهای نادرستی که منجر به رفتارهای جبران افراطی می‌شوند، به چالش کشیده شده و با شواهد و منطق جایگزین می‌شوند.
- ۳- تغییر الگوهای رفتاری: فرد یاد می‌گیرد که رفتارهای جدید و سازنده‌ای را جایگزین رفتارهای قدیمی کند.
- ۴- مدیریت احساسات: فرد تکنیک‌هایی را برای مدیریت احساسات منفی مانند خشم، اضطراب و ناامیدی یاد می‌گیرد.
- ۵- تقویت عزت نفس: درمانگر به فرد کمک می‌کند تا عزت نفس خود را افزایش داده و به توانایی‌های خود اعتماد کند.
سوالات متداول
۱- ویژگی‌های افراد دارای طرحواره جبران افراطی چیست؟
افراد دارای این طرحواره معمولاً رقابت‌جو، کنترل‌گر، کمال‌گرا و خودبزرگ‌بین هستند. آن‌ها به شدت به موفقیت و تأیید دیگران وابسته‌اند و برای رسیدن به این اهداف، از هیچ تلاشی فروگذار نمی‌کنند.
۲- عواقب طرحواره جبران افراطی چیست؟
عواقب این طرحواره شامل مشکلات روابط بین فردی، استرس، اضطراب، افسردگی، احساس پوچی و کاهش عزت نفس است.
۳- آیا طرحواره جبران افراطی قابل تغییر است؟
بله، طرحواره جبران افراطی قابل تغییر است. با کمک درمانگر حرفه‌ای و تلاش فرد، می‌توان این طرحواره را تغییر داد و به زندگی سالم‌تر و رضایت‌بخش‌تری دست یافت.
۴- تفاوت بین طرحواره جبران افراطی و کمال‌گرایی چیست؟
کمال‌گرایی یکی از ویژگی‌های افراد دارای طرحواره جبران افراطی است، اما این دو مفهوم کاملاً یکسان نیستند. کمال‌گرایی به دنبال رسیدن به بی‌نقصی است، در حالی که طرحواره جبران افراطی ریشه در احساسات منفی و نیاز به تأیید دیگران دارد.
۵- آیا خودم می‌توانم طرحواره جبران افراطی را درمان کنم؟
در حالی که برخی از تکنیک‌های خودیاری مانند مطالعه کتاب‌ها و مقالات مرتبط می‌توانند مفید باشند، اما درمان حرفه‌ای توسط یک درمانگر باتجربه، بهترین راه برای مقابله با این طرحواره است.
۶- چه زمانی باید به دنبال کمک حرفه‌ای برای درمان طرحواره جبران افراطی باشیم؟
اگر احساس می‌کنید که طرحواره جبران افراطی بر زندگی روزمره شما تأثیر منفی گذاشته است و به تنهایی قادر به کنترل آن نیستید، بهتر است به یک درمانگر مراجعه کنید. در ابتدا می‌توانید در یک جلسه مشاوره آنلاین روانشناسی شرکت کنید و تست‌های لازم را بدهید. سپس برای ادامه مسیر به کمک مشاور آنلاین، تصمیم بگیرید.
