آیا تا به حال به جای کسی که مرتکب اشتباه شده یا کار خجالت‌آوری انجام داده، احساس خجالت کرده‌اید؟ این احساس، همان چیزی است که روانشناسان آن را شرم نیابتی می‌نامند. در این متن، به بررسی عمیق این پدیدهٔ جالب و اینکه چرا آن را تجربه می‌کنیم، خواهیم پرداخت. همچنین خواهیم دید که چگونه شرمساری نیابتی می‌تواند در واقع فوایدی داشته باشد و به ما در یادگیری، روابط اجتماعی و رفتار بهتر کمک کند. پس با ما همراه باشید تا دنیای شرمساری نیابتی را کشف کنیم.
شرمساری نیابتی چگونه تعریف می‌شود؟
شرم نیابتی احساسی از خجالت یا تحقیر است که شما با مشاهدهٔ موقعیت خجالت‌آور شخص دیگری تجربه می‌کنید. این حس شبیه این است که خودتان احساس خجالت می‌کنید، حتی اگر شما، آن فردی نباشید که اشتباه را مرتکب شده است. این احساس عجیب، ریشه در همدلی با دیگران و شناخت اجتماعی دارد.
دلایل ایجاد شرم نیابتی چیست؟
به وجود آمدن شرم نیابتی در یک فرد نیز مانند تمام احساسات دیگر انسان، ریشه‌ها و دلایلی دارد که مهم‌ترین آن‌ها به شرح زیر است:
احساس همدلی
شرمساری نیابتی به شدت با همدلی، توانایی درک و به اشتراک‌گذاری احساسات دیگران، مرتبط است. برای مثال، هنگامی که می‌بینید کسی به دلیل خاصی احساس شرمندگی می‌کند، حس همدردی شما، احساس مشابهی را در درونتان ایجاد می‌کند.
تهدید مفهوم خود
گاهی اوقات، مشاهدهٔ رفتار شرم‌آور شخص دیگری را می‌توان به عنوان تهدیدی برای مفهوم خود در نظر گرفت. اگر با آن شخص یا موقعیت همذات‌پنداری کنید، ممکن است احساس شرمندگی داشته باشید، گویی این رفتار بر شما نیز تأثیر منفی می‌گذارد.
هویت اجتماعی
ما به گروه‌های اجتماعی مختلف تعلق داریم. مشاهدهٔ رفتار شرم‌آور یکی از اعضای گروه شما، می‌تواند باعث ایجاد شرم نیابتی شود؛ زیرا این رفتار بر کل گروه، از جمله خود شما، تأثیر منفی می‌گذارد.
چرا شرمساری نیابتی اتفاق می‌افتد؟
دو نظریه اصلی وجود دارد که توضیح می دهد چرا ما شرم نیابتی را تجربه می کنیم. این دو نظریه که بسیار مورد توجه روانشناسان قرار گرفته است عبارت‌اند از:
تئوری احساسات مبتنی بر گروه
این نظریه نشان می‌دهد که شرمساری نیابتی زمانی به وجود می‌آید که یکی از اعضای گروه داخلی شما به گونه‌ای رفتار کند که هویت اجتماعی گروه را به خطر بیندازد.
در چنین شرایطی، ما احساس شرمندگی می‌کنیم؛ زیرا رفتار منفی بر کل گروه، از جمله خودمان، تأثیر منفی می‌گذارد.
تئوری همدلی
این نظریه بر نقش همدلی در شرم نیابتی تأکید می‌کند. هنگامی که می‌بینید کسی احساس شرمندگی می‌کند، همدردی شما احساس مشابهی را در شما ایجاد می‌کند. خود را در موقعیت او تصور می‌کنید و خجالتی را که ممکن است احساس کند، تجربه می‌کنید. در چنین شرایطی است که روانشناسان می‌گویند شرم نیابتی الزاماً پدیدهٔ بدی نیست و می‌تواند فواید اجتماعی زیادی داشته باشد.
فواید شرم نیابتی چیست؟
شرم نیابتی می‌تواند چندین عملکرد مهم داشته باشد که در ادامه با آن‌ها آشنا می‌شوید:
یادگیری اجتماعی
مشاهدهٔ عواقب منفی رفتار دیگران، می‌تواند شما را از انجام کارهای مشابه باز دارد. شرم نیابتی می‌تواند به ما کمک کند رفتار اجتماعی مناسب را یاد بگیریم.
همبستگی گروهی
تجربیات مشترک، حتی تجربیات منفی مانند شرمساری نیابتی، پیوندهای اجتماعی را در درون یک گروه تقویت می‌کند.
ترویج رفتار اجتماعی مثبت
احساس شرم نیابتی برای کسی که رفتار نادرستی داشته است، ما را به رفتار اجتماعی مثبت‌تر ترغیب می‌کند تا از ایجاد شرمساری مشابه برای خود یا گروهمان جلوگیری کنیم.
چرا شرمساری نیابتی می‌تواند مشکل‌ساز شود؟
شرم نیابتی شدید یا مکرر، به خصوص اگر با فرد یا موقعیتی خاص همذات پنداری قوی داشته باشید، می‌تواند عزت نفس شما را خدشه‌دار کند. همچنین، ترس از ایجاد شرمساری نیابتی برای دیگران، می‌تواند منجر به اضطراب اجتماعی و مشکل در تعامل آزادانه با دیگران شود. شرم نیابتی بیش از حد هم، برقراری روابط سالم را دشوار می‌کند. زیرا ممکن است دائماً نگران باشید که بر روی شریک عاطفی یا دوستانتان تأثیر منفی بگذارید.
شرم نیابتی چگونه درمان می‌شود؟
شرم نیابتی یک پدیدهٔ پیچیده است که ریشه در همدلی و شناخت اجتماعی دارد. این پدیده در یادگیری اجتماعی، همبستگی گروهی و ترویج رفتار اجتماعی مثبت، عملکردهای مهمی دارد. درک این پدیده به ما در جهت‌یابی موقعیت‌های اجتماعی و ایجاد روابط قوی‌تر کمک می‌کند.
اگرچه شرمساری نیابتی یک رویکرد درمانی استاندارد روانشناختی ندارد؛ اما درمانگران می‌توانند از تکنیک‌های مختلف، از جمله طرحواره درمانی، برای پرداختن به دلایل زمینه‌ای و تأثیرات منفی شرمساری نیابتی استفاده کنند.
شناسایی طرحواره‌های اصلی
درمانگر به شما کمک می‌کند تا طرحواره‌های اصلی را شناسایی کنید؛ همان طرحواره‌هایی که ممکن است شرم نیابتی شما را تقویت کنند. نمونه‌هایی از این طرحواره‌ها می‌تواند طرحوارهٔ نقص و شرم یا طرحوارهٔ تأییدطلبی باشد.
بازسازی شناختی
پس از شناسایی طرحواره‌های ناسازگار، درمانگر با شما همکاری می‌کند تا افکار و باورهای منفی مرتبط با شرم نیابتی را به چالش بکشید. به عنوان مثال، ممکن است تفکری مانند «اگر کسی که می‌شناسم، اشتباهی کند، این موضوع بر من تأثیر منفی می‌گذارد» را بررسی کنید و آن را با دیدگاهی متعادل‌تر مانند «همه اشتباه می‌کنند و این اشتباه نه مرا تعریف می‌کند و نه آن‌ها را» جایگزین کنید.
توسعه مکانیسم‌های مقابله‌ای سالم
درمانگر می‌تواند به شما مهارت‌های مقابله‌ای برای مدیریت ناراحتی عاطفی ناشی از شرم نیابتی را آموزش دهد. این موارد ممکن است شامل تکنیک‌های آرامش، تمرینات ذهن آگاهی یا تعیین حد و مرز در روابط برای جلوگیری از پذیرش شرمساری دیگران باشد.
تنظیم همدلی
درمانگران به شما کمک می‌کنند تا حس همدلی سالم‌تری را پرورش دهید که به شما امکان می‌دهد بدون اینکه تحت تأثیر شرم نیابتی قرار بگیرید، احساسات دیگران را درک و به اشتراک بگذارید.
درمان مواجه‌سازی
در برخی موارد، مواجهه با موقعیت‌هایی که باعث ایجاد شرمساری نیابتی می‌شوند، می‌تواند در یک محیط امن و کنترل شده انجام شود تا به شما در ایجاد تحمل و کاهش اضطراب کمک کند.
کلام آخر
در حالی که شرم نیابتی یک تجربهٔ عادی انسانی است، اما اگر به طور قابل توجهی بر زندگی شما تأثیر بگذارد، می‌تواند مشکل ساز شود. در چنین شرایطی شما می‌توانید با کمک مشاوره فردی به بررسی ریشه‌های شرمساری نیابتی خود پرداخته و به کمک مشاور از طریق درمان طرحواره و سایر تکنیک‌ها، در خود تاب‌آوری عاطفی ایجاد کنید و روش‌های سالم‌تری را برای پیمودن موقعیت‌های مختلف اجتماعی بیاموزید.
به یاد داشته باشید، یک روان درمانگر حاذق می‌تواند در این مسیر حماسیت‌های مفیدی را به شما ارائه دهد. حتی اگر ترجیح شما این باشد که با او در جلسات مشاوره آنلاین روانشناسی صحبت کنید. فراموش نکنید که درمان شرمساری نیابتی، یک رویکرد یکسان برای همه نیست. درمانگر مداخلات را با توجه به نیازها و تجربیات خاص شما تنظیم خواهد کرد. درمان به زمان و تلاش نیاز دارد. در این فرآیند صبور و متعهد باشید.
سوالات متداول
از کجا بفهمم شرم نیابتی‌ای که تجربه می‌کنم بیش از حد نرمال است؟
اگر پس از مواجهه با موقعیت شرآوری که مخصوص دیگران است، مدام احساس شرم می‌زنید و پس از آن نیز ذهنتان درگیر آن موقعیت می‌شود، احتمالاً لازم است که با یک متخصص بهداشت روان صحبت کنید.
چرا وقتی شرمساری نیابتی از حس همدلی می‌آید، باید درمانش کنم؟
اگرچه همدلی با دیگران، امری پسندیده و لازمهٔ بقای یک جامعهٔ انسانی است، اما اگر این احساس، بیش از حد لازم باشد، می‌تواند زندگی شما را مختل کند و به دیگر زوایای زندگی فردی و اجتماعی شما آسیب برساند.
